Sąd Najwyższy w uchwale z 9 grudnia 2021 r. o sygn. III CZP 16/21 wskazał, że dopuszczalne jest zastrzeżenie kary umownej za zwłokę w wykonaniu zobowiązania w postaci określonego procentu ustalonego wynagrodzenia umownego za każdy dzień zwłoki, nawet jeżeli nie określono końcowego terminu naliczania kary umownej ani jej kwoty maksymalnej. W doktrynie i orzecznictwie są prezentowane różne poglądy w zakresie konieczności limitowania kary umownej. Nie sposób przesądzić czy stanowisko zawarte w uchwale zostanie przyjęte powszechnie przez inne składy sądów i zakończy wieloletnie spory.
Sprawa, w której zapadła uchwała dotyczyła niewykonania w terminie prac budowlanych przez podwykonawcę. W umowie strony zamieściły postanowienie, zgodnie z którym w przypadku zwłoki w wykonaniu przedmiotu umowy, podwykonawca miał zapłacić wykonawcy karę umowną w wysokości 2% wynagrodzenia wskazanego w umowie za każdy dzień zwłoki.
W wyroku oddalającym powództwo o zapłatę kary umownej Sąd I instancji powołał się na wyrok Sądu Najwyższego z 22 października 2015 r. o sygn. IV CSK 687/14 stwierdzający, iż nieokreślenie w umowie końcowego terminu naliczania kar umownych ani ich kwoty maksymalnej, prowadzi do obciążenia zobowiązanego tym świadczeniem w nieokreślonym czasie, a więc w istocie tworzy zobowiązanie wieczne, niekończące się. Takie ukształtowanie zobowiązania zapłaty kary umownej, nie spełnia należącego do jego istoty wynikającego z art. 483 § 1 Kodeksu cywilnego (dalej: k.c.) wymagania określenia sumy pieniężnej podlegającej zapłacie w związku z niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem zobowiązania niepieniężnego. Wymóg ten jest spełniony, gdy strony z góry określają wysokość kary umownej, albo gdy w treści umowy wskazują podstawy do definitywnego określenia jej wysokości.
Sąd II instancji rozpoznając sprawę powziął wątpliwość co do rozstrzygnięcia Sądu I instancji. Wyjaśnił, że w orzecznictwie istnieje rozbieżność co do ustalenia charakteru kary umownej i przytoczył wyrok Sądu Najwyższego z 28 czerwca 2017 r. o sygn. IV CSK 525/16, w którym uznano ważność postanowienia zastrzegającego karę umowną podobnego do badanego w niniejszej sprawie.
Z tego względu Sąd II instancji przedstawił Sądowi Najwyższemu do rozpoznania zagadnienie prawne: „Czy ważne i dopuszczalne jest zastrzeżenie na podstawie art. 483 § 1 k.c. kary umownej w postaci określonego procentu wynagrodzenia umownego za każdy dzień zwłoki bez określenia końcowego terminu naliczenia kary umownej ani jej kwoty maksymalnej?”.
Kara umowna bez terminu końcowego i kwoty maksymalnej
Rozpatrując zagadnienie prawne Sąd Najwyższy podjął uchwałę, iż dopuszczalne jest zastrzeżenie kary umownej za zwłokę w wykonaniu zobowiązania w postaci określonego procentu ustalonego wynagrodzenia umownego za każdy dzień zwłoki, nawet jeżeli nie określono końcowego terminu naliczania kary umownej ani jej kwoty maksymalnej.
Na podstawie art. 483 § 1 k.c. można zastrzec w umowie, że naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego nastąpi przez zapłatę określonej sumy pieniężnej (kara umowna).
W orzecznictwie ugruntowany jest pogląd, iż określenie wysokości kary umownej nie musi polegać na wskazaniu konkretnej kwoty, ale wystarczające jest oznaczenie podstaw do jej obliczenia (zob. m.in. wyroki Sądu Najwyższego z: 8 lutego 2007 r., I CSK 420/06; 6 lutego 2008 r., II CSK 428/07; 15 listopada 2012 r., V CSK 515/11; 2 czerwca 2016 r., I CSK 506/15; 28 czerwca 2017 r., IV CSK 525/16). Wobec tego za prawidłowe należy uznać zastrzeżenie kary umownej nawet, jeżeli nie określono terminu końcowego je naliczania lub kwoty maksymalnej.
Sąd Najwyższy uznał, że za niedopuszczalnością zastrzeżenia kary umownej w postaci uzgodnionej kwoty za każdy dzień zwłoki bez określenia jej maksymalnej wysokości nie przemawia potrzeba ochrony dłużnika. W obowiązującym systemie prawnym nie ma zasady, zgodnie z którą dłużnik zaciągający zobowiązanie musi z góry znać maksymalny rozmiar odpowiedzialności z tytułu jego niewykonania. Przykładowo, odszkodowanie za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania nie jest limitowane żadną górną granicą. Tym samym, także w odniesieniu do kary umownej nie ma podstaw, aby uznać, że konieczne jest określenie górnego pułapu odpowiedzialności dłużnika, jeżeli same strony go nie określiły. W przypadku ustalenia kary umownej jako procentowego wynagrodzenia umownego za każdy dzień zwłoki, nie ma znaczenia czy ustalono maksymalny pułap jej wysokości czy nie. Wyliczenie kwoty kary polega na pomnożeniu ustalonej liczby dni zwłoki przez wskazaną kwotę lub kwotę wyliczoną przy zastosowaniu określonego procentu. Oznacza to, że tak ustalona kara umowna jest kwotą określoną na podstawie art. 483 § 1 k.c., gdyż można ją wyliczyć.
Tym samym Sąd Najwyższy nie podzielił stanowiska wyrażonego w powołanym powyżej wyroku Sądu Najwyższego z 22 października 2015 r. o sygn. IV CSK 687/14 wskazującym, iż kara umowna za zwłokę nieograniczona terminem końcowym naliczania lub maksymalną wysokością jest niedopuszczalna.
Zdaniem Sądu Najwyższego, zobowiązanie do zapłaty kary umownej ukształtowane zgodnie z rozpatrywanym postanowieniem umownym należy uznać za zobowiązanie ciągłe, gdyż rozmiar świadczenia zwiększa się z upływem czasu. Zobowiązanie takie nie może wygasnąć w drodze wypowiedzenia, gdyż godziłoby to w sens jego istnienia. Dłużnik może zakończyć stan opóźnienia spełniając świadczenie główne. Nawet jednak, gdy to nie nastąpi, zarówno roszczenie o spełnieniu świadczenia głównego, jak i roszczenie o zapłatę odsetek, mogą ulec przedawnieniu. Jeśli natomiast kara umowna jest rażąco wygórowana to odpowiednią instytucją jaką może zastosować sąd jest jej miarkowanie.
Uznając taką konstrukcję zastrzeżenia kary umownej Sąd Najwyższy wskazał, że jest to dopuszczalne w oparciu o zasadę swobody umów. Badane postanowienie umowne nie sprzeciwia się właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego. Ponadto nie ma przepisu prawnego, który zakazywałby zastrzegania kary umownej bez określenia jej maksymalnej wysokości.
Sąd Najwyższy przypomniał, że kwestia wpływu przedawnienia roszczenia głównego na możliwość dalszego naliczania kar umownych jest przedmiotem rozbieżności w orzecznictwie. Wydaje się jednak, że dominującym jest pogląd, iż kara umowna nie może być skutecznie naliczana po upływie terminu przedawnienia roszczenia głównego (zob. wyroki Sądu Najwyższego z 20 maja 2021 r., IV CSKP 58/21 i 30 sierpnia 2006 r., II CSK 90/06). Jego przyjęcie chroni interes dłużnika, gdyż nie będzie musiał płacić kar umownych w nieskończoność.
Znaczenie uchwały
Orzecznictwo i doktryna nie są jednolite w kwestii ważności zastrzeżenia kary umownej w postaci określonego procentu wynagrodzenia umownego za każdy dzień zwłoki bez określenia końcowego terminu naliczania kary umownej ani jej kwoty maksymalnej.
Uchwała Sądu Najwyższego z 9 grudnia 2021 r. opowiada się za dopuszczalnością takiego postanowienia umownego, co może prowadzić do przyjęcia tego stanowiska przez inne składy sądów i zakończenia rozbieżności.
Skutkiem uchwały może być większa pewność stron co do możliwości zastrzeżenia kar umownych bez określania końcowego terminu naliczania i górnego limitu.
Rozstrzygnięcie to jest korzystne dla wierzycieli żądających zapłaty kar umownych, gdyż zmniejsza ryzyko uznania za nieważne postanowień o karach umownych bez określenia limitu. Brak zastrzeżenia maksymalnej wysokości kary umownej możne jednak prowadzić do znacznego zwiększenia jej wysokości wskutek upływu czasu, co jest niekorzystne dla dłużnika.
Jeśli potrzebujesz pomocy prawnej w sprawach dotyczących kar umownych to zadzwoń pod numer 61 852 26 10 lub napisz e-mail na adres pmj@jarzpartner.pl i umów się na pierwszą konsultację w Kancelarii Prawnej Jarzyński & Wspólnicy.
