Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 11 maja 2023 r. o sygn. akt P 12/18 orzekł o niezgodności z Konstytucją przepisów regulujących wpis zabytku nieruchomego w gminnej ewidencji zabytków (dalej: GEZ) wyznaczonego przez wójta (burmistrza, prezydenta miasta) w porozumieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków (dalej: WKZ).
Gminna ewidencja zabytków
Ewidencja zabytków jest podstawą do sporządzania programów opieki nad zabytkami przez województwa, powiaty i gminy. GEZ prowadzi wójt (burmistrz, prezydent miasta) w formie zbioru kart adresowych zabytków nieruchomych z terenu gminy.
Ujęcie nieruchomości w GEZ wiąże się z pewnymi ograniczeniami w jej dysponowaniu. Jej właściciel lub posiadacz jest zobowiązany do uzgadniania z WKZ decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy, decyzji o pozwoleniu na budowę czy decyzji o pozwoleniu na rozbiórkę. Konieczność dokonania tych uzgodnień w praktyce ogranicza zakres uprawnień wynikających z prawa własności.
Zgodnie z ustawą z 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami w GEZ powinny być ujęte:
- zabytki nieruchome wpisane do rejestru zabytków;
- inne zabytki nieruchome znajdujące się w wojewódzkiej ewidencji zabytków;
- inne zabytki nieruchome wyznaczone przez wójta (burmistrza, prezydenta miasta) w porozumieniu z WKZ.
Objęcie nieruchomości wpisem do gminnej ewidencji zabytków
Przedmiotem badania Trybunału Konstytucyjnego (dalej: TK albo Trybunał) był przepis, zgodnie z którym w GEZ powinny być ujęte inne zabytki nieruchome wyznaczone przez wójta (burmistrza, prezydenta miasta) w porozumieniu z WKZ (art. 22 ust. 5 pkt 3 ww. ustawy z dnia 23 lipca 2003 r.).
Ujęcie zabytku w GEZ następuje na podstawie zarządzenia organu wykonawczego gminy. Nie jest prowadzone postępowanie administracyjne, a więc nie wydaje się decyzji administracyjnej, która podlegałaby kontroli sądu administracyjnego.
Wójt (burmistrz, prezydent miasta) wyłącznie zawiadamia właściciela lub posiadacza zabytku m.in. o włączeniu karty adresowej zabytku do GEZ. Osoby te dowiadują się o wpisaniu nieruchomości do GEZ, lecz nie mogą w żaden sposób zareagować na tę czynność czy ją zaskarżyć.
Wyrok Trybunału Konstytucyjnego stwierdzający niekonstytucyjność przepisów o wpisie do GEZ
Trybunał badał zgodność z Konstytucją przepisu wskazującego, że w GEZ powinny być ujęte inne zabytki nieruchome wyznaczone przez wójta (burmistrza, prezydenta miasta) w porozumieniu z WKZ.
O zbadanie konstytucyjności art. 22 ust. 5 pkt 3 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami zwrócił się Naczelny Sąd Administracyjny. Wskazał on, że brakuje przepisów, które umożliwiłyby skuteczny sprzeciw właściciela nieruchomości wobec ingerencji w jego prawo własności. Właściciel nieruchomości nie uczestniczy w czynnościach podejmowanych przez organy gminy czy konserwatora. Nie są dokonywane żadne inne czynności z Kodeksu postępowania administracyjnego wyjaśniające, czy zabytek włączony do GEZ jest rzeczywiście zabytkiem w rozumieniu ww. ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami.
Trybunał przychylił się do ww. twierdzeń i orzekł o niekonstytucyjności przepisów regulujących ujęcie zabytku w GEZ. Wskazał, że niedostateczne jest uregulowanie procedury wpisu do GEZ, przez co nie daje ona właścicielowi nieruchomości gwarancji ochrony prawnej. Dowiadując się, że nieruchomość ma być wpisana do GEZ, nie ma on możliwości zająć stanowiska w postępowaniu administracyjnym oraz zakwestionować działań organów administracji.
Trybunał wskazał, że potrzeba ochrony dziedzictwa narodowego (w tym ochrona zabytków) nie musi przeciwstawiać się zasadzie ochrony własności.
Jakie są skutki prawne wyroku TK?
Wyrok TK pozbawił mocy przepis regulujący ujęcie w GEZ zabytku nieruchomego wyznaczonego przez wójta (burmistrza, prezydenta miasta) w porozumieniu z WKZ, w zakresie w jakim ogranicza prawo własności nieruchomości przez dopuszczenie ujęcia nieruchomości jako zabytku nieruchomego w GEZ, bez zapewnienia właścicielowi gwarancji ochrony prawnej przed dokonaniem takiego ograniczenia.
Co ważne, orzeczenie TK nie uchyla GEZ – wskazuje wyłącznie na niekonstytucyjność procedury ujęcia zabytku nieruchomego w takiej ewidencji.
Wyrok TK nie dotyczy zabytków, które w GEZ ujęte zostały z powodu ich uprzedniego wpisu do rejestru zabytków lub do wojewódzkiej ewidencji zabytków. Wpisy dokonane przed ogłoszeniem wyroku TK pozostają w mocy, choć może być on wykorzystany do prób podważania zasadności i prawidłowości wpisów nieruchomości do GEZ.
Wyżej wskazany przepis nadal obowiązuje w porządku prawnym, jednak jego zastosowanie jest ograniczone treścią wyroku Trybunału Konstytucyjnego. Wydanie orzeczenia powoduje konieczność zmiany przepisów tak, aby uwzględniały one zarówno ochronę zabytków ujętych w GEZ, jak i prawa właścicieli oraz posiadaczy zabytków.
Uzasadnienie orzeczenia TK nie zostało jeszcze opublikowane.
Jeśli potrzebujesz pomocy prawnej w sprawie zabytku to zadzwoń pod numer 61 852 26 10 lub napisz e-mail na adres pmj@jarzpartner.pl i umów się na pierwszą konsultację w Kancelarii Prawnej Jarzyński & Wspólnicy.
Skontaktuj się ze mną
