20 września 2024 r. weszła w życie nowelizacja ustawy z 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (dalej: praut). Wprowadzone zmiany implementują do krajowego porządku prawnego m.in. postanowienia dyrektywy DSM, tj. dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/790 z 17 kwietnia 2019 r. w sprawie prawa autorskiego i praw pokrewnych na jednolitym rynku cyfrowym oraz zmiany dyrektyw 96/9/WE i 2001/29/WE.
Zgodność wynagrodzenia autorskiego z dyrektywą 2019/790 (DSM)
Zgodnie z art. 18 dyrektywy DSM państwa członkowskie mają zapewnić, aby w przypadku, gdy twórcy i wykonawcy udzielają licencji lub przenoszą swoje wyłączne prawa do eksploatacji ich utworów lub innych przedmiotów objętych ochroną, mieli oni prawo do odpowiedniego i proporcjonalnego wynagrodzenia. Przy wdrażaniu tej zasady, państwa członkowskie mogą stosować różne mechanizmy, ale powinny uwzględnić zasadę swobody zawierania umów oraz sprawiedliwą równowagę praw i interesów.
Biorąc pod uwagę powyższe kryteria polski ustawodawca wprowadził zmiany w art. 43 praut. Ustęp 2. tego przepisu otrzymał brzmienie: „Wynagrodzenie musi być godziwe i odpowiednie do zakresu udzielonego prawa, charakteru i zakresu korzystania oraz korzyści wynikających z korzystania z utworu”, a według ustępu 3.: „Domniemywa się, że wynagrodzenie proporcjonalne do przychodów z korzystania z utworu spełnia wymogi, o których mowa w ust. 2”.
W motywie 75. preambuły dyrektywy DSM zwrócono uwagę na słabszą – w stosunku do korzystających z praw – pozycję twórców i wykonawców udzielających licencji albo przenoszących swoje prawa. Potrzebują oni informacji do stałej oceny wartości majątkowej swoich praw w stosunku do wynagrodzenia otrzymywanego z tytułu korzystania z praw lub ich przeniesienia, jednak często stykają się z brakiem przejrzystości. „W związku z tym udostępnianie adekwatnych i dokładnych informacji przez ich kontrahentów lub ich następców prawnych jest ważne dla przejrzystości i równowagi w systemie, który reguluje wynagrodzenie twórców i wykonawców” (por. motyw 75.).
Co oznaczają zmiany w ustawie o prawie autorskim dla twórcy i wykonawcy?
Przede wszystkim, należy podkreślić, że zasada odpowiedniego i proporcjonalnego wynagrodzenia istnieje w polskim prawie autorskim od samego wejścia w życie praut, tj. od 23.02.1994 r. (zob. również uzasadnienie projektu zmian praut: Druk sejmowy nr 406, Sejm X. kadencji), w uprzedniej treści art. 43 ust. 2 praut: „Jeżeli w umowie nie określono wysokości wynagrodzenia autorskiego, wysokość wynagrodzenia określa się z uwzględnieniem zakresu udzielonego prawa oraz korzyści wynikających z korzystania z utworu”.
Według utrwalonego poglądu nauki prawa i w bieżącej praktyce, analizując „zakres udzielonego prawa” jako przesłankę wynagrodzenia należy zawsze wziąć pod uwagę m.in.:
- rodzaj umowy (przeniesienie autorskich praw majątkowych czy licencja, rodzaje licencji np.: wyłączna, niewyłączna);
- zakres terytorialny (Polska, inne kraje);
- zakres czasowy (tj. okres, na jaki udzielono licencji);
- liczbę pól eksploatacji (bo co do zasady twórcy przysługuje odrębne wynagrodzenie za korzystanie z utworu na każdym odrębnym polu eksploatacji).
Natomiast „korzyści wynikające z korzystania z utworu” to w praktyce rzeczywisty dochód korzystającego z eksploatacji utworu lub wykonania.
Wynikające z dotychczasowego brzmienia art. 43 ust. 2 praut wyżej opisane przesłanki ustalania wysokości wynagrodzenia są co do zasady zgodne z okolicznościami podlegającymi uwzględnieniu według motywu 73. dyrektywy DSM, cyt.: „Wynagrodzenie twórców i wykonawców powinno być odpowiednie i proporcjonalne do faktycznej lub potencjalnej wartości majątkowej praw udzielonych w ramach licencji lub praw przeniesionych, biorąc pod uwagę wkład twórcy lub wykonawcy w całość utworu lub innego przedmiotu objętego ochroną oraz wszystkie inne okoliczności sprawy, takie jak praktyki rynkowe lub faktyczna eksploatacja utworu”.
Interesujące, że w motywie 73. dyrektywy DSM (który ma służyć pomocą w interpretacji jej postanowień) prawodawca odniósł się również do ewentualnego ryczałtowego wynagrodzenia twórców i wykonawców. W cytowanym unormowaniu przewidziano bowiem, że: „Kwota ryczałtowa może również stanowić proporcjonalne wynagrodzenie, ale nie powinna być regułą. Państwa członkowskie powinny mieć swobodę określenia szczególnych przypadków stosowania kwot ryczałtowych, biorąc pod uwagę specyfikę każdego sektora”.
W każdym zaś przypadku, tj. niezależnie od tego, czy wynagrodzenie jest ustalane ryczałtowo, czy w inny sposób: „Państwa członkowskie powinny mieć swobodę wdrażania zasady odpowiedniego i proporcjonalnego wynagrodzenia dzięki różnym istniejącym lub nowo wprowadzonym mechanizmom, które mogą obejmować zbiorowe negocjacje i inne mechanizmy, pod warunkiem że takie mechanizmy są zgodne z obowiązującym prawem Unii”.
Należy zwrócić uwagę, że nowe brzmienie art. 43 ust. 3 praut wprowadza (wzruszalne, tj. takie które można obalić) domniemanie, że wynagrodzenie proporcjonalne do przychodów z korzystania z utworu spełnia ustawowe wymogi przewidziane w znowelizowanym art. 43 ust. 2 praut. Może to pozytywnie wpłynąć na popularność takiego sposobu rozliczenia stron umowy autorskiej.
Istotna działalność organizacji zbiorowego zarządzania prawami autorskimi i prawami pokrewnymi
Zagwarantowaniu twórcom i artystom wykonawcom prawa do „godziwego wynagrodzenia” ma służyć także zmieniony art. 70 praut. Według znowelizowanej treści tego przepisu, twórcy i wykonawcy są uprawnieni do stosownego wynagrodzenia z tytułu publicznego udostępniania utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i czasie przez siebie wybranym oraz do stosownego wynagrodzenia z tytułu reemitowania utworu. Korzystający z utworu audiowizualnego wypłaca wynagrodzenie za pośrednictwem właściwej organizacji zbiorowego zarządzania prawami autorskimi lub prawami pokrewnymi.
Wokół wynagrodzeń współtwórców utworu audiowizualnego narosło zresztą wiele kontrowersji (zwłaszcza wokół szerokiej interpretacji zmienionego art. 70 ust. 21 pkt 5 praut). Ta szeroka problematyka nadaje się jednak na odrębny wpis.
Skontaktuj się ze mną
