Czasami w toku procesu budowlanego powstaje konieczność realizacji robót dodatkowych nieprzewidzianych w umowie o roboty budowlane a wykonawca nie porozumiał się z inwestorem w tym zakresie, strony nie zawarły aneksu do umowy lub okazuje się on nieważny. Nierzadko prace dodatkowe są wykonywane jedynie na podstawie ustnych ustaleń stron lub polecenia inwestora, gdy strony ustaliły, że zmiana umowy wymaga formy pisemnej pod rygorem nieważności. W takich sytuacjach wykonawca powinien wystąpić z roszczeniem przeciwko inwestorowi o zapłatę równowartości prac dodatkowych na podstawie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu zgodnie z art. 405 i następnymi Kodeksu cywilnego.
W przepisach prawa nie uregulowano definicji robót dodatkowych z tego względu wskazuje się, iż jest to pojęcie języka prawniczego, na gruncie którego roboty dodatkowe rozumie się jako świadczenia wykonywane poza istniejącym zobowiązaniem dotyczącym robót budowlanych, którego zakres określa projekt (wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z 22 października 2015 r., sygn. I ACa 472/15; wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z 19 lutego 2016 r., sygn. I ACa 894/15).
Roboty dodatkowe
Roboty dodatkowe mogą wynikać z prac zrealizowanych przez wykonawcę poza zakres określony w umowie o roboty budowlane, prac nieprzewidzianych w dokumentacji projektowej lub wynikających z dokumentacji projektowej zmienionej po zawarciu umowy, prac koniecznych do wykonania dla realizacji celu (przedmiotu) umowy.
Na podstawie art. 647 Kodeksu cywilnego (dalej: KC) wykonawca zawierając umowę o roboty budowlane zobowiązany jest oddać przewidziany w umowie obiekt, wykonany zgodnie z projektem i z zasadami wiedzy technicznej. Na mocy art. 649 KC w razie wątpliwości poczytuje się, iż wykonawca podjął się wszystkich robót objętych projektem stanowiącym część składową umowy.
Jeżeli dostarczona przez inwestora dokumentacja nie nadaje się do prawidłowego wykonania robót albo jeżeli zajdą inne okoliczności, które mogą przeszkodzić prawidłowemu wykonaniu robót, wykonawca powinien niezwłocznie zawiadomić o tym inwestora (art. 651 KC). W takiej sytuacji mogą wystąpić roboty dodatkowe, w szczególności, gdy wykonawca dysponując dokumentacją na etapie podpisywania umowy, nie był w stanie ich przewidzieć.
Wykonawca ma obowiązek dokonać wstępnego sprawdzenia dokumentacji projektowej, kierując się w tym względzie zawodową starannością i wiedzą techniczną. Badanie to ma głównie na uwadze sprawdzenie kompletności i poprawności dokumentów niezbędnych do realizacji danej inwestycji. Na etapie realizacji robót staranność wykonawcy budowlanego musi jednak odnosić się już do wszelkich niepoprawności określenia poszczególnych wymiarów budynków, które mogą spowodować wadliwość jego konstrukcji bądź niemożliwość zastosowania do zamierzonego celu. Oczywiście badanie to nie może sięgać zbyt głęboko i musi uwzględniać fakt, że wykonawca budowlany nie jest specjalistą projektantem. Jednak bezkrytyczna realizacja projektu nie spełnia wymogów zawodowej staranności. Wykonawca powinien zgłosić inwestorowi niezgodność dokumentacji z przepisami techniczno-budowlanymi na etapie zawierania umowy bądź ewentualnie wykonywania prac budowlanych, a nie już po ich wykonaniu, albowiem naprawienie powstałego w ten sposób błędu może obciążać wykonawcę. Jeżeli jakiś wymóg wynika z prawa bądź norm, wykonawca powinien go ująć w wycenie i zrealizować, a prace wynikające z naruszenia tej zasady nie będą robotami dodatkowymi (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 17 czerwca 2015 r., sygn. V ACa 731/14).
Roboty dodatkowe mogą powstać także w sytuacji wydania przez inwestora polecania wykonawcy co do realizacji prac nieprzewidzianych w umowie, wyrażenia przez inwestora zgody na dodatkowe roboty zaproponowane przez wykonawcę poza zakresem przedmiotu umowy lub dokonania przez strony ustaleń w tym zakresie bez zawarcia aneksu do umowy.
Bezpodstawne wzbogacenie
Zgodnie z art. 405 KC, kto bez podstawy prawnej uzyskał korzyść majątkową kosztem innej osoby, obowiązany jest do wydania korzyści w naturze, a gdyby to nie było możliwe, do zwrotu jej wartości.
Bezpodstawne wzbogacenie jest samoistnym źródłem zobowiązania. Dla jego zaistnienia jest rzeczą obojętną, w jaki sposób i za czyją sprawą ktoś uzyskał korzyść majątkową kosztem innej osoby. Dla zastosowania art. 405 i następnych KC regulujących instytucję bezpodstawnego wzbogacenia znaczenie ma istnienie pewnego stanu obiektywnego w postaci wzbogacenia po jednej stronie i zubożenia po drugiej. Między zubożeniem i wzbogaceniem musi zachodzić tego rodzaju zależność, aby można uznać, że są to dwie strony tego samego przesunięcia jakiejś wartości z jednego majątku do drugiego (por. wyrok Sądu Najwyższego z 23 listopada 1998 r., sygn. II CKN 58/98; wyrok Sądu Najwyższego z 2 sierpnia 2007 r., sygn. V CSK 152/07).
Dyspozycja ww. przepisu wyznacza trzy podstawowe przesłanki powstania roszczenia o zwrot bezpodstawnego wzbogacenia: doszło do wzbogacenia majątku jednej osoby, uzyskanego kosztem majątku innej osoby; wzbogacenie i zubożenie pozostają ze sobą w związku; brak jest podstawy prawnej do wzbogacenia.
Źródłami bezpodstawnego wzbogacenia może być wykonanie robót: nieobjętych zakresem lub wykraczających poza zakres umowy; nieobjętych zakresem lub wykraczających poza zakres dokumentacji projektowej; realizujących w sposób prawidłowy i kompleksowy przedmiot umowy a nieprzewidzianych w umowie lub dokumentacji projektowej; na podstawie nieważnej umowy; na polecenie inwestora lub za jego zgodą bez zawarcia aneksu do umowy lub jeśli okazał się on nieważny.
Rozliczenie stron z tytułu wykonania robót dodatkowych nie musi opierać się na podstawie umownej. Kiedy dochodzi do wykonania prac dodatkowych, nie objętych ani zakresem pierwotnej umowy, ani dodatkowym porozumieniem, to po stronie inwestora pojawia się korzyść majątkowa. W takiej sytuacji wykonawca może żądać zapłaty równowartości wykonanych robót dodatkowych na podstawie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu (wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 28 sierpnia 2020 r., sygn. VII AGa 158/20).
Roszczenia z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia mogą być dochodzone zarówno ze stosunku pomiędzy wykonawcą a inwestorem oraz w relacji pomiędzy inwestorem i wykonawcą a podwykonawcami. Niedopuszczalny jest jednak zbieg roszczenia z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia z roszczeniem o zapłatę za wykonane roboty budowlane w ramach zawartej przez strony ważnej umowy (por. wyrok Sądu Najwyższego z 14 marca 2008 r., sygn. IV CSK 460/07). W sytuacji, gdy umowa, na podstawie której zostały wykonane roboty budowlane jest nieważna, od strony korzystającej z efektów przeprowadzonych prac sąd może zasądzić wynagrodzenie na podstawie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu (por. wyrok Sądu Najwyższego z 7 listopada 2007 r., sygn. akt II CSK 344/07).
W ramach przepisów KC dotyczących bezpodstawnego wzbogacenia uregulowano świadczenie nienależne. Świadczenie jest nienależne, jeżeli ten, kto je spełnił, nie był w ogóle zobowiązany lub nie był zobowiązany względem osoby, której świadczył, albo jeżeli podstawa świadczenia odpadła lub zamierzony cel świadczenia nie został osiągnięty, albo jeżeli czynność prawna zobowiązująca do świadczenia była nieważna i nie stała się ważna po spełnieniu świadczenia (art. 410 § 2 KC).
Nie można przy tym żądać zwrotu świadczenia: jeżeli spełniający świadczenie wiedział, że nie był do świadczenia zobowiązany, chyba że spełnienie świadczenia nastąpiło z zastrzeżeniem zwrotu albo w celu uniknięcia przymusu lub w wykonaniu nieważnej czynności prawnej; jeżeli spełnienie świadczenia czyni zadość zasadom współżycia społecznego; jeżeli świadczenie zostało spełnione w celu zadośćuczynienia przedawnionemu roszczeniu; jeżeli świadczenie zostało spełnione, zanim wierzytelność stała się wymagalna (art. 411 KC).
Jeśli wykonawca musi zrealizować roboty dodatkowe a nie może porozumieć się z inwestorem co do sporządzenia aneksu do umowy to najlepszym rozwiązaniem jest skierowanie przez niego do inwestora oświadczenia na piśmie o realizacji określonych prac z równoczesnym zastrzeżeniem zwrotu ich wartości.
Wartość bezpodstawnego wzbogacenia
Wartość bezpodstawnego wzbogacenia jest ograniczona dwiema wielkościami, a mianowicie wartością tego, co bez podstawy prawnej ubyło z majątku zubożonego i wartością tego, co bez podstawy prawnej powiększyło majątek wzbogaconego. Wartości te nie muszą być równe, a w wypadku nierówności niższa kwota określa wartość bezpodstawnego wzbogacenia (wyrok Sądu Najwyższego z 19 marca 2002 r., sygn. IV CKN 892/00).
W orzecznictwie występują różne poglądy dotyczące momentu, według którego należy oceniać wartość bezpodstawnego wzbogacenia. Wskazuje się, że dla ustalenia wartości wzbogacenia miarodajna może być: chwila wyrokowania, moment wystąpienia z roszczeniem, moment powstania wzbogacenia, data wystąpienia powinności liczenia się przez wzbogaconego z obowiązkiem zwrotu korzyści.
W najnowszym orzecznictwie najczęściej można spotkać się z poglądem, iż decydująca dla oceny wartość bezpodstawnego wzbogacenia jest chwila wyrokowania. Zasądzeniu z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia podlega kwota odpowiadająca wartości wzbogacenia istniejącego w chwili wyrokowania, co oznacza konieczność jej ustalenia według stanu wzbogacenia i cen z daty wyrokowania (por. np. wyrok Sądu Najwyższego z 3 października 2003 r., sygn. III CKN 1313/00; wyrok Sądu Najwyższego z 12 lutego 2016 r., sygn. II CSK 302/15; wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z 31 października 2019 r., sygn. I ACa 321/19).
Wynagrodzenie kosztorysowe
W związku z dopuszczeniem stosowania przez analogię do umowy o roboty budowlane przepisów art. 629 i 632 KC dotyczących odpowiednio wynagrodzenia kosztorysowego i wynagrodzenia ryczałtowego w umowie o dzieło (uchwała Sądu Najwyższego 7 sędziów z 29 września 2009 r., sygn. III CZP 41/09), strony mogą umówić się na jeden z ww. rodzajów wynagrodzenia lub zastosować tzw. system mieszany polegający na określeniu wynagrodzenia w sposób ryczałtowy z zastrzeżeniem, że prace dodatkowe będą rozliczone wynagrodzeniem kosztorysowym.
Podstawą ustalenia wynagrodzenia kosztorysowego jest zestawienie planowanych prac i przewidywanych kosztów (kosztorys). Uwzględnia się w nim materiały, nakład pracy oraz ceny jednostkowe. Wynagrodzenie to nie jest możliwe do ustalenia na dzień zawarcia umowy, albowiem zależy od ostatecznej ilości wykonanych robót i wbudowanych materiałów podlegających rozliczeniu. W przypadku konieczności wykonania robót dodatkowych nieprzewidzianych w kosztorysie istotne dla możliwości domagania się za nie wynagrodzenia jest to, która strona go sporządziła. Na podstawie art. 630 § 1 KC, jeżeli kosztorys sporządził inwestor to wykonawca może żądać odpowiedniego podwyższenia umówionego wynagrodzenia. Jeżeli zestawienie planowanych prac sporządził wykonawca może żądać podwyższenia wynagrodzenia tylko wtedy, gdy mimo zachowania należytej staranności nie mógł przewidzieć konieczności prac dodatkowych.
Konstrukcja wynagrodzenia kosztorysowego powoduje większą elastyczność co do ustalenia zakresu prac i wynagrodzenia wykonawcy, choć jak wskazano powyżej, nie umożliwia mu ich dowolnej modyfikacji. Mogą wystąpić sytuacje, gdy wykonawca zrealizował niezbędne roboty dodatkowe, na które inwestor nie wyraził zgody, strony nie zawarły aneksu do umowy lub zmiana umowy okazała się nieważna. W takim przypadku wykonawca może ewentualnie dochodzić od inwestora roszczenia z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia, gdy wykaże spełnienie wszystkich jego przesłanek.
Wynagrodzenie ryczałtowe
Zgodnie z art. 632 KC, który można zastosować przez analogię do umowy o roboty budowlane (por. np. wyrok Sądu Najwyższego z 15 czerwca 2007 r., sygn. V CSK 63/07; wyrok Sądu Najwyższego z 18 października 2006 r., sygn. II CSK 121/06), jeżeli strony umówiły się o wynagrodzenie ryczałtowe, wykonawca nie może żądać podwyższenia wynagrodzenia, chociażby w czasie zawarcia umowy nie można było przewidzieć rozmiaru lub kosztów prac. Z tego względu ryzyko zwiększenia kosztów wykonania robót przy tego typu wynagrodzeniu obciąża wykonawcę. Jeżeli jednak wskutek zmiany stosunków, której nie można było przewidzieć, wykonanie prac groziłoby wykonawcy rażącą stratą, sąd może podwyższyć ryczałt lub rozwiązać umowę. Dotyczy to jednak tak znacznej zmiany stosunków, która prowadziłaby do dalece niekorzystnych konsekwencji dla wykonawcy, pozbawiających go w zasadzie umówionego wynagrodzenia, a nawet poniesienia rażącej straty (wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z 28 lutego 2020 r., sygn. I AGa 56/19).
Jeśli w umowie o roboty budowlane ustalono wynagrodzenie ryczałtowe to inwestor nie może dowolnie i jednostronnie wprowadzać zmian do zakresu prac na koszt wykonawcy wskazując, że mieszczą się one w ryczałcie, bo zmierzają do osiągnięcia ogólnie określonego celu umowy. Przy ocenie zakresu umówionych robót budowlanych, jakie mają zostać wykonane za uzgodnione wynagrodzenie ryczałtowe, nie można abstrahować np. od dokumentacji projektowej i dokumentacji kontraktowej. Niedopuszczalność żądania zmiany wysokości wynagrodzenia ryczałtowego dotyczy jedynie czynników wpływających na skalkulowanie jego wysokości, takich jak wysokość cen materiałów, cen robocizny, niezbędnego nakładu pracy lub ilości materiałów, ale idzie tak daleko, aby obejmowała także konieczność wykonania prac, które w ogóle nie były brane pod uwagę przy zawieraniu umowy (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z 8 stycznia 2015 r., sygn. I ACa 582/14).
Konstrukcja wynagrodzenia ryczałtowego nie wyklucza żądania przez wykonawcę wynagrodzenia za prace nieobjęte umową. Może to mieć miejsce, gdy wykonawca zrealizował prace dodatkowe stanowiące korzyść majątkową dla inwestora bez zawarcia przez strony aneksu do umowy. W takich wypadkach dopuszczalne jest żądanie przez wykonawcę zapłaty za zrealizowane roboty na podstawie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu. Chodzi bowiem o to, że uzgodniona ryczałtowo kwota odnosi się jedynie do ustalonego przez strony zakresu świadczenia wykonawcy. Poprzez zakres świadczenia rozumieć przy tym powinno się nie tylko umówiony rezultat, ale i poszczególne niezbędne czynności, które wykonawca winien wykonać dla prawidłowej realizacji umowy. Jeśli faktyczne świadczenie wykonawcy przewyższa umówiony zakres, rozliczenie nieprzewidzianych kontraktowo świadczeń winno nastąpić w oparciu o art. 410 KC w zw. z art. 405 KC (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 3 grudnia 2020 r., sygn. V AGa 690/18).
Jeśli potrzebujesz pomocy prawnej w sprawach dotyczących umowy o roboty budowlane to zadzwoń pod numer 61 852 26 10 lub napisz e-mail na adres pmj@jarzpartner.pl i umów się na pierwszą konsultację w Kancelarii Prawnej Jarzyński & Wspólnicy.
