Wykonanie zastępcze jest jedną z podstawowych instytucji w zakresie umów o roboty budowlane. Polega na uprawnieniu do zlecenia dalszego wykonania dzieła innej osobie. Można z niego skorzystać w określonych przypadkach, jeżeli wykonawca wykonuje roboty budowlane – dzieło w sposób wadliwy. Posłużenie się nim jest często konieczne ze względu na potrzebę pilnej kontynuacji robót budowlanych.
Ogólne zasady wykonania zastępczego
Przepis art. 480 § 1 Kodeksu cywilnego wskazuje, że w razie zwłoki dłużnika w wykonaniu zobowiązania czynienia, wierzyciel może żądać upoważnienia przez sąd do wykonania czynności na koszt dłużnika. Jeżeli świadczenie polega na zaniechaniu, wierzyciel może żądać upoważnienia przez sąd do usunięcia na koszt dłużnika wszystkiego, co dłużnik wbrew zobowiązaniu uczynił. W obu przypadkach wierzyciel zachowuje roszczenie o naprawienie szkody.
Zasadą jest, że aby wykonać czynności na koszt dłużnika najpierw trzeba uzyskać upoważnienie sądu. Po jego uzyskaniu, wierzyciel w kolejnym postępowaniu będzie musiał dochodzić zwrotu kosztów wykonania zastępczego, w którym ustalana będzie już tylko wysokość kwoty żądanej przez wierzyciela z tego tytułu. Wierzyciel może również żądać w ramach pierwszego postępowania przyznania mu przez sąd sumy potrzebnej do wykonania tej czynności.
Wyjątkiem od konieczności uzyskania zezwolenia sądu na powierzenie wykonania dzieła innej osobie na koszt dłużnika są tzw. wypadki nagłe.
Określenie, kiedy mamy do czynienia z sytuacją nagłą zależy od danego przypadku. W orzecznictwie Sądu Najwyższego wskazuje się, że nagłe są np. awarie oraz sytuacje, które zagrażają życiu lub zdrowiu czy narażają wierzyciela na szkodę. Przykładem jest np. powstanie zwłoki dłużnika na jednym z etapów realizacji złożonego procesu inwestycyjnego.
Na wierzycielu spoczywa obowiązek udowodnienia, że miała miejsce sytuacja nagła. Jeżeli okaże się, że sytuacja nie była nagła, wierzyciel będzie ponosił wobec dłużnika odpowiedzialność odszkodowawczą na podstawie ogólnych przepisów.
Wadliwe wykonanie robót budowlanych przez wykonawcę
Odmiennie została uregulowana kwestia wykonania zastępczego w przypadku umowy o dzieło oraz umowy o roboty budowlane (art. 636 § 1 k.c. i art. 656 § 1 k.c.). W ramach umowy o roboty budowlane do wykonania zastępczego nie jest konieczne uzyskanie zgody sądu.
Możliwość skorzystania z wykonania zastępczego zachodzi w sytuacji wykonywania przez wykonawcę robót budowlanych w sposób wadliwy albo sprzeczny z umową. Wykonywanie robót budowlanych w sposób wadliwy należy oceniać w kontekście zgodności z normami budowlanymi, zasadami wiedzy technicznej i budowlanej, czy regułami właściwego doboru technologii, narzędzi. Przez wykonanie prac w sposób sprzeczny z umową należy rozumieć np. naruszenie umownych uzgodnień stron co do cech lub sposobu wykonania robót budowlanych.
Powierzenie wykonania zastępczego robót budowlanych oraz uprawnienie do odstąpienia od umowy
Co może zrobić inwestor, jeżeli zauważy, że wykonawca wykonuje roboty budowlane w sposób wadliwy lub sprzeczny z umową?
Po pierwsze inwestor – zamawiający może wezwać go do zmiany sposobu wykonania i wyznaczyć mu w tym celu odpowiedni termin. Termin powinien być realny, umożliwiający w danych okolicznościach zmianę sposobu wykonania robót. Wezwanie powinno wskazywać, jakie działania wykonawcy są wadliwe lub sprzeczne z umową i jakiej zmiany oczekuje się od wykonawcy.
Zgodnie z art. 636 k.c. po bezskutecznym upływie wyznaczonego terminu zamawiający może od umowy odstąpić albo powierzyć poprawienie lub dalsze wykonania dzieła innej osobie na koszt i niebezpieczeństwo wykonawcy. W takiej sytuacji, inwestor, jeżeli sam dostarczył materiału, może żądać jego zwrotu i wydania rozpoczętych robót.
Rozliczenie wykonawstwa zastępczego przez inwestora
W przypadku skorzystania z wykonania zastępczego robót budowlanych, wykonawca jest zobowiązany do zwrotu inwestorowi koniecznych kosztów poniesionych z tego tytułu. Koszty te nie powinny być nadmierne, wynagrodzenie wykonawcy zastępczego powinno odpowiadać stawkom rynkowym. Przy ich ustalaniu trzeba mieć jednak na względzie, że inwestor mógł być zmuszony do poniesienia zwiększonych kosztów, ze względu na szybką potrzebę znalezienia nowego wykonawcy. Inwestor nie jest jednak zobowiązany do poszukiwania jak najkorzystniejszego z punktu widzenia wykonawcy rozwiązania co do usunięcia wad dzieła.
Skorzystanie z prawa do wykonania zastępczego jest możliwe tylko do czasu, w którym roboty budowlane są jeszcze wykonywane – nie doszło do ich odbioru. Wyłączona jest możliwość jego stosowania od momentu zakończenia robót budowlanych. Jeżeli po ich odbiorze okaże się, że zostały wykonane wadliwie, inwestorowi będą przysługiwały m.in. roszczenia z tytułu rękojmi za wady.
Nowy wykonawca w ramach wykonania zastępczego może usunąć poszczególne wady zastane po wykonaniu robót przez dotychczasowego wykonawcę albo dokończyć całe przedsięwzięcie.
Za skutki działań wykonawcy zastępczego odpowiada wobec inwestora wykonawca, jak za własne działania lub zaniechania. Powierzenie wykonawcy zastępczemu wykonania robót budowlanych następuje na jego koszt i ryzyko, chociaż nie dokonał on wyboru.
Kwestię wykonania zastępczego strony mogą również uregulować w zawartej umowie o roboty budowlane. Może umożliwić to uniknięcie wielu wątpliwości oraz zabezpieczyć interesy obu stron. Wobec braku uregulowania tej kwestii w umowie, zastosowanie będą miały omówione przepisy Kodeksu cywilnego.
Nie jest podstawą do skorzystania z wykonawstwa zastępczego samo opóźnienie wykonawcy w realizacji przedmiotu umowy. Jeżeli wykonawca opóźnia się z rozpoczęciem lub wykończeniem robót budowlanych tak dalece, że nie jest prawdopodobne, żeby zdołał je ukończyć w czasie umówionym, inwestor może bez wyznaczenia terminu dodatkowego od umowy odstąpić jeszcze przed upływem terminu do oddania robót. W przypadku umowy o roboty budowlane już samo opóźnienie w realizacji robót, a więc niedotrzymanie terminu realizacji robót nawet z przyczyn przez wykonawcę niezawinionych, upoważnia do odstąpienia od umowy, bez konieczności wyznaczenia terminu dodatkowego. Co do zasady, nie są istotne przyczyny, dla których wykonawca opóźnia się z wykonaniem przedmiotu umowy. Wyjątkiem może być brak spełnienia świadczenia spowodowane brakiem współdziałania inwestora.
