Sąd Najwyższy w dniu 9 grudnia 2021 r. podjął ważną dla branży budowlanej uchwałę dotyczącą kar umownych. Potwierdza ona możliwość zastrzeżenia kary umownej na wypadek niewykonania albo nienależytego wykonania czynności związanych z przygotowaniem robót budowlanych. W orzeczeniu odniesiono się również do kwestii określenia maksymalnej wysokości kary umownej i to w sposób odmienny niż w innej uchwale Sądu Najwyższego wydanej tego samego dnia.
Uchwała o sygn. III CZP 26/21 została podjęta w związku ze sprawą o zapłatę kar umownych wynikających z opóźnienia zamawiającego w wykonaniu obowiązków ciążących na nim na podstawie umowy o roboty budowlane. Zgodnie z umową, zamawiający był zobowiązany m.in. do przekazania frontu robót, zapewnienia i dostawy materiałów oraz sprzętu wraz z obsługą. Zamawiający nie wykonał (lub nienależycie wykonał) ciążące na nim obowiązki, przez co wykonawca nie mógł zrealizować zleconych mu robót budowlanych.
Zgodnie z umową, zamawiający miał zapłacić wykonawcy karę umowną m.in. w razie zwłoki w wykonaniu obowiązków, które na nim ciążą w wysokości 0,2% wynagrodzenia brutto za przedmiot umowy za każdy dzień zwłoki. W ten sam sposób strony określiły podstawy obliczenia kary umownej należnej zamawiającemu w przypadku zwłoki wykonawcy.
Kara umowna za czynności przygotowawcze
Rozpatrując przedstawione zagadnienie prawne, Sąd Najwyższy podjął uchwałę, w której wskazał m.in., że dopuszczalne jest zastrzeżenie kary umownej na wypadek niewykonania albo nienależytego wykonania przez wierzyciela czynności, bez której świadczenie dłużnika w umowie o roboty budowlane nie może być spełnione.
W uzasadnieniu orzeczenia wyjaśniono, że z definicji umowy o roboty budowlane wynika obowiązek inwestora do przeprowadzenia czynności związanych z przygotowaniem robót budowlanych (np. przekazania terenu budowy wykonawcy czy uzyskania stosownych pozwoleń publicznoprawnych). Bez zrealizowania tych czynności, wykonawca nie może przystąpić do wykonania umowy. Odwołując się do ogólnych zasad prawa zobowiązań, Sąd Najwyższy zwrócił uwagę, że wierzyciel powinien współdziałać z dłużnikiem przy wykonaniu jego zobowiązania. W razie zwłoki wierzyciela, dłużnik może żądać naprawienia wynikłej stąd szkody. Wierzyciel dopuszcza się zwłoki m.in. wtedy, gdy odmawia dokonania czynności, bez której świadczenie nie może być spełnione.
Z uchwały wynika, że strony zastrzegając karę umowną mogą kształtować ją w sposób swobodny, choć w granicach prawa. Nie jest uzasadnione ograniczanie możliwości zastrzeżenia kary umownej tylko w odniesieniu do świadczenia głównego umowy. Kara umowna może dotyczyć innego zobowiązania niepieniężnego wynikającego z umowy. Sąd Najwyższy wyraził pogląd, iż możliwe jest zastrzeżenie kary umownej na wypadek zwłoki wierzyciela – rozumianej jako brak wykonania (lub nienależyte wykonanie) czynności, bez której świadczenie dłużnika nie może być spełnione. Oznacza to, że kara umowna nie musi dotyczyć niewykonania lub nienależytego wykonania „głównego” przedmiotu umowy o roboty budowlane. Odpowiedzialnością z tytułu kar umownych mogą zostać objęte również czynności przygotowawcze, niezbędne do wykonania robót budowlanych przez wykonawcę. Sąd Najwyższy zaznaczył, że skoro takie postanowienie umowne stanowi zastrzeżenie kary umownej, możliwe jest zastosowanie do niej instytucji miarkowania kary umownej.
Sposób wyrażenia kary umownej
W omawianej uchwale wyjaśniono również, że maksymalna wysokość kary umownej nie musi być wyrażona w kwocie pieniężnej – wystarczy, że można ją oznaczyć na podstawie umowy i w świetle okoliczności sprawy.
Sąd Najwyższy opowiedział się za poglądem, iż określenie wysokości kary umownej nie musi polegać na podaniu konkretnej kwoty a wystarczające jest oznaczenie podstaw do jej obliczenia. Choć nie wskazano wprost na możliwość wyrażenia kary umownej jako procenta wynagrodzenia umownego za każdy dzień zwłoki, to powyższe sformułowanie wydaje się dopuszczać taką możliwość.
Odnosząc się do okresu za jaki można naliczyć karę umowną, wyjaśniono, że w zależności od sprawy powinno być to nie dłużej niż trwa stan będący formą naruszenia zobowiązania albo do czasu rozwiązania umowy.
Za trafny uznano pogląd przedstawiony w wyroku Sądu Najwyższego z 22 października 2015 r. o sygn. IV CSK 687/14, iż nieokreślenie w umowie końcowego terminu naliczania kar umownych ani ich kwoty maksymalnej, prowadzi do obciążenia zobowiązanego tym świadczeniem w nieokreślonym czasie, a więc w istocie tworzy zobowiązanie wieczne, niekończące się.
W podsumowaniu uchwały Sąd Najwyższy wskazał na możliwość określenia kary umownej przez jednoznaczne przytoczenie podstaw do finalnego obliczenia jej wysokości, jasnego dla stron już w momencie zawierania umowy albo przez ustalenie mechanizmu, którego zastosowanie da określony wynik kwotowy (w takiej sytuacji przy zawarciu umowy powinny być oznaczone parametry pozwalające na jej obliczenie).
Znaczenie uchwały
Możliwość zastrzeżenia kary umownej dla świadczenia niepieniężnego innego niż świadczenie główne jest znana w orzecznictwie i powszechnie stosowana w praktyce. Potwierdzenie w omawianej uchwale dotychczasowego kierunku orzeczniczego z całą pewnością wzmocni pozycję stron i ich swobodę przy zawieraniu umów o roboty budowlane w kontekście kształtowania kar umownych.
W obecnych, trudnych dla branży budowlanej czasach, zrozumiałym jest zastrzeganie kar umownych dotyczących nie tylko zobowiązania głównego, ale także innych zobowiązań niepieniężnych wynikających z umowy. Zabezpiecza to interesy zarówno inwestora jak i wykonawcy. Warto jednak pamiętać, aby przy formułowaniu postanowień dotyczących kar umownych, strony precyzyjnie podały do jakich zdarzeń, stanów czy sytuacji mają one zastosowanie.
Odnosząc się do sposobu ustalenia wysokości kary umownej, Sąd Najwyższy potwierdził dotychczasowe orzecznictwo i praktykę polegającą na wyznaczaniu jej wysokości nie tylko jako określonej kwoty. Analiza uzasadnienia uchwały nasuwa jednak pewną wątpliwość interpretacyjną, czy Sąd Najwyższy opowiedział się za koniecznością określenia limitu kary umownej czy też dopuścił możliwość zastrzeżenia kary umownej bez ustalenia końcowego terminu naliczania lub jej kwoty maksymalnej.
Z jednej strony w treści uchwały mowa jest o „maksymalnej wysokości kary umownej” oraz zaaprobowano stanowisko przedstawione w wyroku Sądu Najwyższego z 22 października 2015 r. o sygn. IV CSK 687/14. Z drugiej strony wskazano, że możliwe jest zastrzeżenie kary umownej przez ustalenie mechanizmu, którego zastosowanie da określony wynik kwotowy. Sąd Najwyższy wyjaśnił, że w takiej sytuacji, o ile nie można oczekiwać, że strony przewidzą z góry czas, przez który jedna z nich będzie pozostawała w stanie naruszającym jej zobowiązania umowne, o tyle pozostałe parametry pozwalające na obliczenie wysokości kary umownej powinny być oznaczalne już przy zawarciu umowy. Mimo niejednoznacznej treści uchwały, wydaje się, że Sąd Najwyższy opowiedział się za poglądem nakazującym ustalenie limitu kary umownej już na etapie zawierania umowy. Stałoby to w sprzeczności z wydaną w tym samym dniu uchwałą Sądu Najwyższego o sygn. III CZP 16/21, zgodnie z którą dopuszczalne jest zastrzeżenie kary umownej za zwłokę w wykonaniu zobowiązania w postaci określonego procentu ustalonego wynagrodzenia umownego za każdy dzień zwłoki, nawet jeżeli nie określono końcowego terminu naliczania kary umownej ani jej kwoty maksymalnej.
Jeśli potrzebujesz pomocy prawnej w sprawach dotyczących kar umownych to zadzwoń pod numer 61 852 26 10 lub napisz e-mail na adres pmj@jarzpartner.pl i umów się na pierwszą konsultację w Kancelarii Prawnej Jarzyński & Wspólnicy.
