W polskiej procedurze cywilnej obowiązuje zasada „iura novit curia”, zgodnie z którą Sąd zna prawo i nie musi opierać rozstrzygnięcia na podstawie prawnej wskazanej przez którąkolwiek ze stron. Ta zasada doznaje jednak pewnych wyjątków – jeden z nich dotyczący art. 5 Kodeksu cywilnego (dalej jako: K.c.), został sformułowany w wyroku Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 17 lutego 2017 roku o sygn. akt V ACa 445/16.
Należy wskazać, że zgodnie z art. 5 K.c.:
„Nie można czynić ze swego prawa użytku, który by był sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego. Takie działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony.”.
Przepis został sformułowany w sposób pozwalający na jego szerokie zastosowanie w sytuacjach, w których wydanie rozstrzygnięcia choć zgodne z przepisami prawa, jest niesprawiedliwie w odbiorze społecznym.
W doktrynie podkreśla się, że art. 5 K.c. nie powinien być wykorzystywany powszechnie przez Sądy, gdyż jest rozwiązaniem absolutnie wyjątkowym i jego stosowanie powinno być ograniczone tylko do sytuacji rażąco niesprawiedliwych.
W opisywanej sprawie Sąd I instancji rozstrzygając sprawę wskazał, iż pomimo, że roszczenie powódki jest zasadne w świetle obowiązującego prawa, to powództwo podlega oddaleniu na podstawie art. 5 K.c. oraz przy uwzględnieniu zasad obrotu gospodarczego i doświadczenia życiowego.
Co istotne, pozwani nie powoływali się w sprawie na art. 5 K.c.
Sąd Apelacyjny w Katowicach uznał, że w niniejszej sprawie doszło do nieważności postępowania w rozumieniu art. 379 pkt 5) Kodeksu postępowania cywilnego.
Rozstrzygnięcie o roszczeniu przez Sąd na innej podstawie prawnej niż wskazywana przez stronę, bez poinformowania o takiej możliwości przed zamknięciem rozprawy skutkuje nieważnością postępowania z powodu pozbawienia strony możności obrony praw.
Choć Sąd nie jest związany podaną przez strony podstawą prawną i może orzec na podstawie przepisu niewskazanego przez stronę, powinien on jednak uprzedzić o takim zamiarze, jeżeli zmiana podstawy prawnej rozstrzygnięcia wpływa na zakres praw i obowiązków procesowych stron.
Oddalenie powództwa wyłącznie na podstawie art. 5 K.c. (niewskazanym przez strony) przesądziło o naruszeniu prawa powódki do obrony jej praw.
Tym samym, jeżeli Sąd „z urzędu” zamierza oprzeć rozstrzygnięcie na podstawie art. 5 K.c., to musi o tym poinformować strony, tak aby miały one możliwość ustosunkowania się do działań Sądu w trakcie procesu.
