Naruszenie praw autorskich do projektu budowlanego pociąga za sobą zarówno odpowiedzialność cywilną, jak i karną. Przepisy polskiego prawa odnoszą się do wielu powszechnie spotykanych sytuacji. Karane jest m.in.: (a) przywłaszczenie autorstwa cudzego dzieła; (b) rozpowszechnianie utworu bez podania nazwiska lub pseudonimu twórcy; (c) zniekształcenie utworu; rozpowszechnianie dzieła bez pozwolenia; (d) nielegalne utrwalanie i zwielokrotnianie dzieł chronionych. Penalizowane jest również paserstwo w zakresie praw autorskich i praw pokrewnych. Wskazane naruszenia mogą być również podstawą wystąpienia z roszczeniami cywilnymi o odszkodowanie.
Znamiona wyżej wymienionych czynów zabronionych mogą wystąpić także w odniesieniu do dokumentacji budowlanej.
Rodzaje dokumentacji budowlanej
Można wyróżnić różne rodzaje dokumentacji budowlanej, które mogą podlegać ochronie autorskiej, gdy spełniają przesłanki utworu w rozumieniu ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (dalej: praut). Przedmiotem ochrony przy spełnieniu przesłanek twórczości mogą być: (a) projekt koncepcyjny (na który składają się zazwyczaj wstępne rzuty, przekroje lub wizualizacje obiektu budowlanego o dużym stopniu ogólności); (b) projekt budowlany (rozumiany jako zbiór dokumentów dotyczących inwestycji budowlanej, zawierający m.in. projekt zagospodarowania działki lub terenu, projekt architektoniczno-budowlany i projekt techniczny); (c) projekt wykonawczy.
W budownictwie podstawowe znaczenie dla ochrony autorskiej dzieł ma co do zasady element twórczego kształtowania zagospodarowywanej przestrzeni. Z tej przyczyny przy badaniu autorskiego charakteru prac projektowych innych niż architektoniczne istotne jest ustalenie wpływu danego rozwiązania projektowego na indywidualność zastosowanych rozwiązań.
Plagiat
Na co dzień można usłyszeć np. o plagiatach utworów muzycznych lub słowno-muzycznych (np. utworów pop, rock, jazz, blues), słownych (np. powieści, fragmentów książek), czy utworów plastycznych (obraz, plakat, grafika, rysunek). Splagiatować można rzecz jasna również dokumentację budowlaną – w zakresie, w jakim poszczególne składające się na nią dokumenty stanowią utwory w rozumieniu prawa autorskiego.
Prawo nie zawiera definicji plagiatu. Natomiast w piśmiennictwie najczęściej przyjmuje się, że jest to bezprawne przywłaszczenie, czyli po prostu przypisanie sobie autorstwa całości albo części cudzego utworu. Dla istnienia plagiatu niezbędne jest wystąpienie co najmniej trzech elementów: (1) przejęcie z czyjegoś utworu elementów oryginalnych; (2) rozpoznawalność przejętych elementów; (3) oznaczenie cudzego utworu lub jego części własnym nazwiskiem (zob. Z. Ćwiąkalski, B. Górnikowska [w:] Komentarz do ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych [w:] Ustawy autorskie. Komentarze. Tom II, red. R. Markiewicz, Warszawa 2021, art. 115).
W literaturze wyróżnia się dwie postaci plagiatu: plagiat jawny (zwany również oczywistym) – polegający na przejęciu cudzego utworu w całości lub w znacznej jego części w niezmienionej postaci oraz plagiat ukryty – występujący, gdy bezprawna kopia oryginału zostaje dokonana w postaci bardziej przekształconej.
Naruszenie praw do dokumentacji projektowej (np. projektu budowlanego) może nastąpić zarówno poprzez plagiat jawny, jak i plagiat ukryty.
Typy naruszeń praw do dokumentacji budowlanej
Często spotykanym naruszeniem jest rozpowszechnianie (czyli publiczne udostępnienie w jakikolwiek sposób) utworu bez pozwolenia. W praktyce chodzi tu o sytuację korzystania z utworu bez wcześniejszego nabycia licencji lub przeniesienia autorskich praw majątkowych do dzieła, np. dokumentacji budowlanej do przeprowadzenia robót budowlanych. W grę wchodzić może także rozpowszechnienie dzieła wbrew warunkom licencji, tj. np. wykorzystanie dokumentacji budowlanej do kolejnej budowy, jej wykradnięcie w celu uzyskania pozwolenia na budowę albo wykonywanie projektów wykonawczych lub zamiennych na podstawie tej dokumentacji bez zgody.
Sankcje prawne
Naruszenie praw pociąga za sobą nie tylko odpowiedzialność cywilną, w ramach której można np. domagać się odszkodowania. Występują również sankcje karne. Kary przewidziane za naruszenia praw obejmują: grzywnę, ograniczenie wolności i pozbawienie wolności. Jest to standardowy katalog kar, którym posługuje się prawo karne. Wydając wyrok i wymierzając karę sąd bada, czy jej dolegliwość nie przekracza stopnia winy, uwzględnia stopień społecznej szkodliwości czynu oraz bierze pod uwagę cele zapobiegawcze i wychowawcze, które ma osiągnąć w stosunku do skazanego. Zgodnie z unormowaniami Kodeksu karnego, wymierzając karę sąd powinien wziąć pod uwagę także potrzeby w zakresie kształtowania świadomości prawnej społeczeństwa, co w przypadku naruszeń może być szczególnie istotne.
Ponadto prawo przewiduje, aby sąd wymierzając karę uwzględnił w szczególności motywację i sposób zachowania się sprawcy, rodzaj i rozmiar ujemnych następstw przestępstwa, właściwości i warunki osobiste sprawcy, sposób życia przed popełnieniem przestępstwa i zachowanie się po jego popełnieniu, a zwłaszcza staranie o naprawienie szkody lub zadośćuczynienie w innej formie społecznemu poczuciu sprawiedliwości, a także zachowanie się pokrzywdzonego. Ustawa nakazuje również wzięcie pod uwagę stopnia naruszenia ciążących na sprawcy obowiązków (np. szczególną staranność, którą powinien przejawiać w działaniu profesjonalista – architekt) oraz czy przestępstwo zostało popełnione wspólnie z nieletnim (co może mieć miejsce np. przy komputerowym nielegalnym kopiowaniu dokumentacji budowlanej).
Jak mogą się chronić inwestor i projektant?
Pożądanym standardem branżowym powinno być zawarcie umowy przeniesienia praw autorskich lub umowy licencyjnej pomiędzy inwestorem a projektantem albo innym podmiotem posiadającym pełnię praw do dokumentacji projektowej. W celu wyeliminowania wszelkich nieporozumień, umowa powinna szczegółowo regulować pola eksploatacji, czyli sposób korzystania z dzieła. Powinny się w niej znaleźć również szczegółowe postanowienia upoważniające do wykonywania praw zależnych, tj. do dokonywania przeróbek, adaptacji poszczególnych dzieł składających się na dokumentację projektową. Istotne mogą być również postanowienia dotyczące zgody na dokonanie określonych modyfikacji dokumentacji projektowej, Brak takich postanowień może skutkować odpowiedzialnością projektanta dokonującego tych przeróbek. Przepisy Prawa budowlanego niestety nie odsyłają w tym zakresie do przepisów prawa autorskiego.
Należy zawsze pamiętać, że znaczne nakłady finansowe na inwestycje budowlane powodują konieczność uzyskania przez inwestora autorskich praw majątkowych lub licencji do dokumentacji projektowej. Kwestie te powinny zostać szczegółowo uregulowane w umowie zawierającej odpowiednie oświadczenia stron.
Co jeśli nie ma umowy?
Stosunkowo wiele problemów praktycznych pociąga za sobą art. 61 praut, cyt.: „Jeżeli umowa nie stanowi inaczej, nabycie od twórcy egzemplarza projektu architektonicznego lub architektoniczno-urbanistycznego obejmuje prawo zastosowania go tylko do jednej budowy”. Skutkiem zastosowania ww. przepisu jest powstanie jednorazowego wyjątku od monopolu autorskiego twórcy dozwalającego nabywcy projektu budowlanego na wykorzystanie go do jednej budowy.
Nawet gdyby hipotetycznie uznać, że przepis art. 61 praut daje uprawnienia zbliżone do licencji (bo ustawa nakazuje w braku wyraźnego postanowienia o zbyciu prawa domniemywać udzielenie licencji), to bez wyraźnego postanowienia umownego nie można upoważnić innego (kolejnego w łańcuchu) podmiotu do korzystania z dzieła w zakresie uzyskanego upoważnienia. Nie wolno dowolnie i sprzecznie z gramatyczną (językową) wykładnią art. 61 praut uznawać, że przepis ten uprawnia do eksploatacji projektu w każdy sposób podporządkowany jego materialnej realizacji w postaci budowy (por. np. wyrok Sądu Najwyższego z 22 marca 2019 r., I CSK 104/18). Taka wykładnia przepisu jest zbyt daleko idąca i grozi nadużyciem praw architekta – twórcy projektu. Korzystający poniesie wówczas odpowiedzialność z tytułu nielegalnej eksploatacji projektu.
Skontaktuj się ze mną
